ماجرای عروسک مرتضی و مرضیه چیست؟

مقدمه

در سال‌های اخیر، یک پدیده در فضای مجازی مطرح شده است که توجه بسیاری را به خود جلب کرده است: عروسک مرتضی و مرضیه. این عروسک‌ها، که به عنوان اسباب‌بازی ضد استرس یا «فیجت» عرضه می‌شوند، با نامگذاری نمادین «مرتضی» و «مرضیه»—دو نام مقدس در فرهنگ اسلامی شیعه—واکنش‌های گسترده‌ای را برانگیخته‌اند. عده‌ای معتقدند این اقدام توهینی به مقدسات است، و در پی آن مراجع قضایی وارد ماجرا شدند. در این مقاله، هم به جوانب فنی موضوع می‌پردازم و هم تحلیل فرهنگی و حقوقی آن را بررسی می‌کنم.

بخش اول: ماهیت عروسک مرتضی و مرضیه

چه هستند این عروسک‌ها؟

عروسک‌های «مرتضی و مرضیه» غالباً در بازار به شکل اسباب‌بازی‌هایی نرم و فشارپذیر («فیجت» یا «ضد استرس») عرضه می‌شوند. بعضی از فروشندگان ادعا می‌کنند این عروسک‌ها برای تخلیه استرس و فشارهای روانی طراحی شده‌اند و هدف‌شان سرگرمی است.
ظاهر این عروسک‌ها در بعضی موارد به شکل حیواناتی مانند میمون، گوریل یا خوک است. 

نامگذاری: چرا «مرتضی» و «مرضیه»؟

نکته حساس و جنجالی این است که تولیدکنندگان این عروسک‌ها از اسامی مقدسی چون «مرتضی» (لقب امام علی علیه‌السلام) و «مرضیه» (لقب حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله) برای آن‌ها استفاده کرده‌اند. 

این انتخاب نام، در شرایطی که این عروسک‌ها با کاربردهایی مانند فشار دادن یا کوبیدن فروخته می‌شوند، باعث شده که برخی آن را توهین به قداست و احترام این نام‌ها بدانند. 

بخش دوم: واکنش‌ها و حاشیه‌ها

اعتراض عمومی

بسیاری از کاربران شبکه‌های اجتماعی، فعالان فرهنگی و مذهبی و رسانه‌ها این اقدام را توهین به مقدسات دانسته‌اند. کارزارهایی در پلتفرم‌هایی مانند فارس‌من، کارزار آنلاین و دیگر شبکه‌ها راه افتاده است که خواستار جمع‌آوری و توقف فروش این عروسک‌ها و برخورد قانونی با تولیدکنندگان شده‌اند. 

در یکی از گزارش‌ها آمده است که «در این فروشگاه‌ها عروسک میمونی با نام مرتضی و عروسک خوکی با نام مرضیه به‌عنوان دوست‌دختر او عرضه می‌شد؛ انتخاب این نام‌ها بی‌دلیل نیست.» 

واکنش قضایی

در پی این انتقادات گسترده، دادستانی تهران وارد ماجرا شد و دستور داد عوامل تولید، توزیع و تبلیغ این عروسک‌ها شناسایی و به دستگاه قضایی معرفی شوند.

مرکز رسانه قوه قضاییه نیز اعلام کرده است که بیشتر فروشندگان ممکن است از بعد نمادین و معنوی این موضوع بی‌اطلاع بوده‌اند، اما به هر حال جریان پشت پرده باید بررسی شود.

در رسانه‌ها گزارش شده است که عرضه عروسک‌های موهن در پلتفرم‌های آنلاین مانند دیجی‌کالا، باسلام و صفحات اینستاگرامی بوده است. 

بخش سوم: تحلیل فرهنگی و اجتماعی

نمادگرایی و حساسیت دینی

انتخاب اسامی مقدس برای کالاهایی که ممکن است در کاربرد عملی نامطلوب یا تحقیرآمیز باشند، مسأله‌ای حساسی است. برای بسیاری از افراد، احترام به نام‌های مقدس بخشی از هویت دینی است و هر گونه تخطی در این زمینه می‌تواند موجب جریحه‌دار شدن احساسات مذهبی شود. در این زمینه، نقدها عمدتاً بر «کالایی‌سازی قداست» — یعنی تبدیل ارزش‌ها و نام‌های مقدسی به کالا — متمرکز است.

از دیدگاه فرهنگی، این ماجرا نشان‌دهنده نقطه‌ای از تلاقی فرهنگ مصرف‌کننده‌گرای مدرن با ارزش‌های سنتی مذهبی است، که در آن گاهی مرز بین سرگرمی و توهین نادیده گرفته می‌شود.

مسئولیت نهادهای فرهنگی و نظارتی

یک نکته مهم این است که در حوزه اسباب‌بازی و محصولات فرهنگی، نظارت کافی و حساسیت فرهنگی باید وجود داشته باشد. وقتی فناوری و ساخت محصول رشد می‌کنند، ممکن است عده‌ای بدون در نظر گرفتن بار فرهنگی و نمادین یک نام، آن را به کار ببرند. در این زمینه، نهادی مانند سازمان ملی اسباب‌بازی یا وزارت فرهنگ می‌تواند نقش پیشگیرانه داشته باشد.

مخاطره برای تولید فرهنگی

اگر اجازه داده شود که ارزش‌ها و مفاهیم مقدس به راحتی در بازار کالا استفاده شوند، این احتمال وجود دارد که در بلندمدت، ارزش و حرمت آن‌ها کاهش یابد. این موضوع مضمونی است که اعتراضات به این ماجرا نیز بر آن تأکید دارند.

بخش چهارم: ابعاد حقوقی و حقوق اسلام

بررسی حقوقی: آیا جرم وجود دارد؟

یکی از موضوعات بحث‌برانگیز این است که آیا تولید یا فروش چنین عروسک‌هایی از منظر حقوقی جرم محسوب می‌شود یا نه. در قانون ایران، توهین به مقدسات دینی ممکن است مشمول پیگرد باشد. اما نکته‌ای که حقوقدانان مطرح کرده‌اند این است که «بدون قصد توهین، هیچ جرم مذهبی قابل انتساب نیست.» 

همچنین، اثبات قصد تولیدکننده یا انتخاب نام به منظور توهین، دشوار است. در بسیاری از فروشندگان ممکن است واقعاً این جنبه نمادین را مد نظر نگرفته باشند. دادستانی و نهادهای قضایی باید این نیت را در بررسی پرونده لحاظ کنند.

موازنه حقوقی: آزادی کسب‌وکار در مقابل حرمت دین

از یک سو، در نظام حقوقی معمولاً آزادی تولید و فروش کالا جز در موارد مشخص ممنوع است. از سوی دیگر، دین و مقدسات در ایران جایگاه ویژه‌ای دارند و قانون اساسی و قوانین مرتبط ممکن است استفاده توهین‌آمیز را ممنوع کنند. بنابراین، موازنه بین آزادی اقتصادی و حفاظت از ارزش‌های دینی باید مد نظر قرار گیرد.

راهکارهای قانونی و پیشگیری

راهکارهایی که می‌تواند در مواجهه با چنین مواردی مورد استفاده قرار گیرد عبارت‌اند از:

• وضع مقررات دقیق‌تر برای محصولات فرهنگی و اسباب‌بازی

• الزام درج اخطار یا تبیین محتوای معنوی محصولات

• کنترل محتوای نامگذاری کالاهای فرهنگی

• برخورد قضایی شفاف و روشن در مواردی که قصد توهین مشخص باشد

• آموزش تولیدکنندگان و فعالان بازار فرهنگی در حساسیت‌های نمادین

بخش پنجم: پیامدها و درس‌ها

تأثیر بر اعتماد عمومی

وقتی مصرف‌کنندگان احساس کنند که ارزش‌های دینی‌شان در بازار مورد بی‌احترامی قرار گرفته است، ممکن است اعتماد به بازار فرهنگی کاهش یابد. این موضوع می‌تواند باعث نارضایتی عمومی و فشار بیشتر برای نظارت فرهنگی شود.

حساسیت بیشتر در انتخاب نام

پس از این ماجرا، احتمالاً تولیدکنندگان کالاهای فرهنگی بیشتر در انتخاب نام و برندسازی محتاط خواهند شد، به‌خصوص اگر نامی بار معنوی یا مذهبی داشته باشد. به عبارت دیگر، این تجربه به نوعی زنگ هشداری برای توجه بیشتر به جنبه‌های simbیک (نمادین) کالاها است.

فضای رسانه‌ای و هوشمندی در اطلاع‌رسانی

یکی از درس‌های مهم، نقش رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی در شکل‌دهی افکار عمومی و فشار به نهادهای نظارتی است. این ماجرا نمونه عینی است که چطور افکار عمومی می‌تواند موضوعی را به سطح ملی برساند و باعث واکنش دادستانی شود.

نتیجه‌گیری

ماجرای عروسک مرتضی و مرضیه یکی از نمونه‌هایی است که نشان می‌دهد در دنیای مدرن، ترکیب فناوری، بازار و ارزش‌های فرهنگی می‌تواند به چالش‌های پیچیده‌ای منجر شود. استفاده از نام‌های مقدس برای کالاهایی که عملکردی قابل تفسیر به عنوان «تحقیر» دارند، واکنش‌های شدید را برمی‌انگیزد. این واکنش‌ها از سوی کاربران، فعالان فرهنگی و نهایتاً نهادهای قضایی وارد میدان شده‌اند.

این رویداد به ما یادآوری می‌کند که در طراحی، تولید و عرضه محصولات فرهنگی، باید حساسیت‌ها و ارزش‌های نمادی جامعه را محترم شمرد. علاوه بر این، نیاز به مقررات پیشگیرانه، آموزش تولیدکنندگان و نظارت هوشمند احساس می‌شود تا از تکرار موارد مشابه جلوگیری شود.